Znakowe wartości kultury

Cel naukowy projektu:

Projekt ma na celu wypracowanie jednolitego metodologicznie podejścia badawczego, umożliwiającego porównywanie historycznych modeli kultury przy uwzględnieniu jednorodnej dominanty poznawczej, co pozwoli wyciągnąć wnioski w kwestii jej prawidłowości typologicznych.

Badania nad kulturą prowadzone są z różnorakich perspektyw, w jej wybranych obszarach cząstkowych i przestrzeniach historycznych. Dominantą metodologiczną ma być tu podejście semiologiczne. Nie chodzi jednak o ortodoksyjne traktowanie metod którejś z wersji semiotyki kultury, na przykład tartusko-moskiewskiej, lecz o jej modyfikacje. W takim ujęciu semiotyka traktowana będzie jako refleksja nad posługiwaniem się znakami przez człowieka, co - w odmiennych aspektach i przy użyciu alternatywnych metodologii - jest przecież od lat głównym przedmiotem zainteresowania humanistyki, choć często bez wyrazistego eksponowania świadomości semiologicznej. Z pewnym przybliżeniem można zatem powiedzieć, że semiotyka jest swoistą odmianą refleksji antropologicznej skoncentrowanej na znaku i znakowości, co ułatwia porównanie różnych rodzajów sztuki i dominujących w różnorakich okresach historycznych modeli komunikowania.

Badania teorii i historii kultury, mające na celu wykazanie trwałości wybranych kulturowych niezmienników (w obszarze symboliki, komunikacji społecznej, oddziaływania mediów komunikacji masowej i Internetu, tekstów kultury) – z powodów metodologicznych i poznawczych – są badaniami o charakterze interdyscyplinarnym.

Z metodologicznego punktu widzenia ten rodzaj refleksji nad kulturą zakłada podejście interdyscyplinarne, dlatego projekt składany jest przez zespół badawczy, do którego należą przedstawiciele różnych dyscyplin i specjalności naukowych.

Ważnym celem projektu jest zbadanie w odniesieniu do różnorakiego materiału znakowego (literatura, język, Internet – przekazy digitalne i zdigitalizowane, mit, interpretacja wydarzeń historycznych, przedstawienia plastyczne), wzajemnego oddziaływania na siebie kulturowych centrów i peryferii. Bazując na zebranych materiałach znakowych badane będą następujące porządki odniesienia: tożsamość, pamięć, wartości, język, tradycja, społeczeństwo i jego wyobrażenia, dyskursy afirmacji i wykluczenia. Korzystając z wypracowanej metodologii i bogatego materiału egzemplarycznego opisane będą i zdefiniowane najważniejsze elementy konstytuujące porządki ciągłości i ewolucji tego, co stanowi o tożsamości polskiej i europejskiej w perspektywie unifikacyjnych, właściwych dla kultury współczesnej, mechanizmów.

Badane będą sposoby przenikania się poziomów tekstowych w mediach zdigitalizowanych w ich odniesieniu do wizerunku człowieka i kultury. W trakcie dociekań będą opisywane mechanizmy zmiany w systemie kultury przy równoczesnym omówieniu praw, które zapewniają kulturze ciągłość, uzasadniają jej trwanie, zabezpieczają tożsamość.

Wydaje się, że w dzisiejszej kulturze mamy do czynienia z jej unifikacją, z powtarzaniem i transformacją, co prowadzi do powstawania równoległych, modelowanych przez przekazy medialne, porządków doświadczenia siebie w odniesieniu do innych podmiotów w nowej przestrzeni kulturowej, swoistej dla czasu i miejsca, w którym ona funkcjonuje. Tak konstruowane są sfery podstawowego kontaktu między jej uczestnikami, współcześnie będące konglomeratem elementów kultury wysokiej i niskiej, kanonicznej i peryferyjnej. Można ją nazwać przestrzenią potocznego doświadczenia kulturowego. Ale istnieją także jej odmienne historyczne modele. Z perspektywy diachronicznej są to najczęściej jej obszary słabo rozpoznane.

Celem projektu jest także wskazanie zasad budowania kulturowej tożsamości w zmiennych okresach historii oraz w konstrukcjach dyskursywnych ze względu na oddziaływanie nietożsamych systemów znakowych.

Opis projektu:

Praca w zespole będzie służyć wymianie idei i pomysłów badawczych, rozwijaniu umiejętności krytycznego myślenia i korzystania z krytyki własnych pomysłów. Projekt służyć będzie weryfikacji i modernizacji semiologicznego podejścia do różnorakich zjawisk kultury, weryfikacji przydatności modelu wypracowanego przez szkołę tartusko-moskiewską i konieczności wzbogacenia go o doświadczenia późniejszej humanistyki. Projekt stanowi próbę zrygoryzowania współczesnych metodologii badawczych, poprzez znalezienie wspólnych procedur, które ułatwią porównywanie osiągniętych wyników. Konieczne jest w polskiej nauce stałe wypracowywanie intersubiektywnych metodologii, które będą abstrahowały od doraźnych mód intelektualnych – niniejszy projekt wpisuje się w tę konieczność.

1. Badane będą wybrane aspekty kultury przy wykorzystaniu aparatury semiotycznej oraz roli znaków w transmisji informacji o przeszłości jako dziedzictwie kulturowej tradycji. Dr Lech Trzcionkowski (Instytut Historii KUL) chce zająć się interpretacją rytuałów ofiarnych w ramach komunikacji ludzi z istotami nadprzyrodzonymi, który kształtował się w kulturze greckiej polis, oraz wpływem tych zjawisk na dynamikę zmiany społecznej. W badaniach nad ofiarą grecką przyjmuje się założenie, że ofiara jest rytuałem, którego podstawową funkcją było nawiązanie komunikacji ze środowiskiem historycznego systemu społecznego kultury greckiej. Badania uwzględnią również narracyjną rolę mitów w kształtowaniu tożsamości społecznej i ich funkcje jako nośnika wiedzy o przeszłości. Dr Marcin Napiórkowski (IKP UW) badał będzie funkcjonowanie znaków współczesnego dyskursu pamięci rozumianego jako sfera komunikacji, w której dokonują się szczególnie intensywne przemiany semiotyczne. Badane będzie funkcjonowanie znaku jako materialnego nośnika pamięci, różnica między świadectwami pisanymi i mówionymi oraz funkcjonowanie miejsc pamięci (w jej różnorakich przejawach, od pomników przez struktury urbanistyczne aż do domowych „ołtarzyków” pamięci). Silny nacisk położony zostanie na pragmatyczny aspekt znaku, wyrażający się w kulturowych praktykach pamięci historii, które decydują o tym, w jaki sposób ożywiane są nośniki historii. Profesor Zbigniew Kloch (WAL UW, IBL PAN), który jest kierownikiem realizowanego grantu, przebada funkcjonowanie relacji między tekstami kultury wysokiej i niskiej w kulturze doświadczenia potocznego ze szczególnym uwzględnieniem przemian w modelu kultury ostatnich lat. Dr Łukasz Grützmacher (Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW) nakreśli obrazy Indianina i Europejczyka, tak jak rysują się one w tekstach źródłowych odnoszących się do podboju Nowego Świata. W grę wchodzą tu relacje i kroniki z wypraw, których autorami są Kolumb, Cortes, Bartolom de la Casas, Bernal Diaz de Castillo i inni. Wizerunki „Obcego” i „Innego” potraktowane zostaną jako retoryczne konstrukcje w silnie zideologizowanym dialogu. Celem badań będzie między innymi ukazanie przekształceń opisywanej rzeczywistości w jawnych i skrywanych motywacjach podboju i kulturowej ekspansji Europejczyków.

2. Prowadzone będą badania nad kulturotwórczą rolą Internetu w wybranych aspektach modernizacji tego medium oraz w stosunku do tradycji kulturowej, dlatego istotne jest również ujęcie tego problemu w aspekcie teoretycznym ze względu na nieadekwatne narzędzia deskrypcji i wyjaśnienia zjawisk komunikacyjnych utrwalanych i przekazywanych przez digitalne technologie komunikacji. Potrzebne jest bowiem wypracowanie narzędzi opisu, które wykroczą poza aparaturę badawczą tradycyjnie zorientowanej teorii komunikacji. Prof. UW dr hab. Ewa Szczęsna (IKP UW) zajmie się sytuacją znaku w komunikacji digitalnej, określeniem jego specyfiki w konfrontacji z dotychczasowym sposobem istnienia znaku w kulturze (koncepcje de Saussure'a i Peirce'a). Efektem badań będzie między innymi odpowiedź na pytanie o to, jak zmienia się ontyczność tekstu, komunikacji i w jakich rolach osadza się jej użytkowników. Opisane zostaną sposoby przenikania się poziomów tekstowych w mediach zdigitalizowanych, w odniesieniu do wizerunku człowieka i kultury, projektowanego i kształtowanego w aspekcie nowych technik przekazu i jego utrwalania. Dr Marek Kaźmierczak (IKE UAM) będzie badał procesy przekazu i utrwalania znaczeń, odnoszących się do reprezentacji przeszłości w przestrzeni realnej oraz wirtualnej. Chodzi tu m.in. o redukcję i instrumentalizację recepcji Zagłady, które dokonują się w różnych obszarach kultury popularnej, a które znajdują kontynuację w tekstach dostępnych w sieci WWW. Teksty aktywne w przestrzeniach wirtualnych odzwierciedlają mechanizmy właściwe kulturze popularnej, modelują w określony sposób stosunek do tradycji, a więc i tożsamość znaczącej grupy uczestników dzisiejszej kultury, dlatego badane będą obszary przetwarzania wiedzy o przeszłości.

Celem projektu jest pokazanie, że nauka o znakach jest antropologią, a także interdyscypliną niezwykle przydatną w badaniach nad kulturą, mediami i społeczeństwem.

Charakter końcowego wyniku:

Głównym, naukowym, rezultatem badań będzie określenie metodologii, która umożliwi uchwycenie różnorodności zjawisk kulturowych ze względu na teorię znaku odnoszącego się do sfery podmiotowej, medialnej oraz antropologicznej.

Konieczność stworzenia nowej metodologii badawczej oraz wskazania jej przydatności w licznych przykładach posłuży przeanalizowaniu tych mechanizmów, które doprowadziły do polaryzacji różnorodnych zjawisk kultury zachodniej, w wyniku czego współcześnie tak często mówi się o malejącym zainteresowaniu jej fundamentami i wartościami. Literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, medioznawstwo, lingwistyka, historia, socjologia są dyscyplinami naukowymi, które we właściwy dla siebie sposób starają się uchwycić tę ulotną spójność kultury i uczestniczącego w niej człowieka.

Końcowy charakter badań będzie dwojaki: metodologiczny oraz opisowy. W porządku metodologicznym zostanie zaproponowana teoria semiotyczna, która w koncepcji znaku uwzględni porządki odniesienia, których nie analizowali przedstawiciele tradycyjnych semiotyk. Na poziomie opisowym pokazana zostanie zasadność oraz poręczność wypracowanej metody badań oraz narzędzi teoretycznych wykorzystywanych przy opisie i interpretacji danych. Zaproponowane ujęcie pomoże w zrozumieniu przyczyn oraz skutków przemian kulturowych, które prowadzą z jednej strony do rozmycia się tożsamości człowieka Zachodu, a z drugiej strony do niezwykle żywych form nacjonalizacji i instrumentalizacji własnej tożsamości.

Wyniki zostaną opublikowane w postaci prac, które złożą się na książkę zbiorową dostępną w języku polskim oraz w języku angielskim. Rezultatem przeprowadzonych badań będzie wydanie monografii zawierającej fundamentalne i intersubiektywne rozstrzygnięcia w rozwijanej przez zespół metodologii. Wyniki badań uzyskane na każdym poziomie prowadzonych dociekań będą publikowane w czasopismach recenzowanych oraz na stronie internetowej, dostępnej w języku polskim oraz języku angielskim. Zakłada się, że rezultaty badań prowadzonych w ramach projektu dadzą asumpt do rozwoju międzynarodowego środowiska uczonych chcących rozwijać refleksję semiologiczną. Należy dodać, że realizowany projekt ma na celu nie tylko realizację konkretnych badań, ale także wzmocnienie oraz rozbudowania zespołu badaczy, którzy zamierzają prowadzić wspólnie badania, pomimo różnic wynikających z reprezentowanych przez nich dyscyplin naukowych oraz instytucjonalnych.

Efektem ewaluacji projektu mają być też 3-4 projekty zajęć ze studentami upowszechniające wyniki badań i zdobytą w ich trakcie wiedzę. Wyniki badań będą prezentowane w trakcie konferencji naukowych, w tym zorganizowanej przez uczestników projektu międzynarodowej, trwającej od dwóch do trzech dni, konferencji naukowej (na temat tożsamości i zmian w kulturze w różnych epokach), w ramach której skonfrontowane zostaną uzyskane wyniki badań z osiągnięciami innych uczonych zajmujących się podobnymi zagadnieniami.

Stałymi elementami realizowanego projektu są odbywające się cyklicznie seminaria naukowe. To dzięki udziałowi w tych seminariach do zespołu realizującego grant przyłączyli się mgr Magdalena Szczypiorska-Mutor oraz dr Paweł Dobrosielski.